ЛЯЛЬКА

У дзень балю ў князя ані Стах, ані Шлянгбаўм у краму не паказваліся.

Я здагадаўся, што яны мусілі дамаўляцца пра продаж нашае крамы.

Іншым разам гэта атруціла б мне настрой на цэлы дзень. Але сёння не ў галаве мне было ані закрыццё нашае фірмы, ані змена шыльды на жыдоўскую. Што мне тая крама! Абы Стах быў шчаслівы, прынамсі, каб скончыліся яго згрызоты. Мушу яго ажаніць, няхай хоць перуны б’юць.

Раніцаю я даслаў пані Стаўскай ліст, у якім папярэдзіў, што сёння мы прыйдзем на гарбату разам з Вакульскім. Да ліста я насмеліўся дадаць скрыначку цацак для Гэлюні. Быў там цэлы лес са звярамі, мэбля для лялькі, мініяцюрны сервіз ды медны самавар. Усяго на 13 руб. 60 кап. тавару разам з упакоўкаю.

Мушу нешта прыдумаць яшчэ для пані Місевічовай. Зраблю гэткія абцужкі з бабулі ды ўнучкі ды гэтак сцісну імі прыгажуню маму за сэрца, што будзе яна вымушаная капітуляваць яшчэ да Святога Яна…

(А, ліха на яго! А муж за мяжою?.. Ну, што муж? Няхай бы пільнаваў… Зрэшты, за колькі тысяч рублёў атрымаем развод са зніклым, а хутчэй, ужо нежывым.)

Пасля закрыцця крамы іду я да Стаха. Лёкай адчыняе мне дзверы з накрухмаленаю кашуляй у руках. Іду далей, і ў спальні бачу на крэсле фрак, камізэльку… Уга! Ці не атрымаецца з нашага візіту пшык?..

Стах сядзеў у кабінеце і чытаў англійскую кніжку. (Чорт ведае, на што яму тая ангельшчына? Ажаніцца можна нават і глуханямому…) Прывітаў ён мяне сардэчна, хоць і крыху разгублена.

“Трэба браць быка за рогі!” – падумаў я. Лахі пад пахі ды кажу яму:

– Ну, хіба, чакаць няма чаго. Пайшлі, бо пані спаць палягуць.

Вакульскі закрыў кніжку і задумаўся:

– Брыдкі вечар, – сказаў ён, – завея.

– Іншым завея на баль не перашкаджае ехаць, дык чаму яна нам мусіць вечар псаваць, – адказаў я, удаючы прасцячка.

Нібы ўкалоў я Стаха. Ён ускочыў з крэсла і загадаў падаць футра. Слуга, апранаючы яго, казаў:

– Але няхай пан зараз жа вяртаецца, бо ўжо час апранацца і цырульнік прыйдзе.

– Не трэба, – адказаў Стах.

– Але ж нерасчасаны не пойдзе пан танцаваць…

– Я не іду на баль.

Слуга ад здзіўлення разявіў рот.

– Што пан вырабляе? – закрычаў ён. – Пан, хіба, трызніць… Пан Ленцкі гэтак прасіў…

Вакульскі хутка выйшаў з пакоя і бразнуў дзвярыма перад носам у нахабнага лёкая.

“Ага, – думаю я сабе, – дык князь здагадаўся, што Стах можа не прыйсці і, каб перапрасіць, паслаў гэтага, нібы цесця!.. Шуман мае рацыю, яны будуць трымаць яго, ну але мы ў вас яго адбяром!”

Праз чвэрць гадзіны былі мы ў пані Стаўскае.

Цуд, як нас прынялі!.. Марыяна пасыпала кухню пясочкам, пані Місевічова прыбралася ў ядвабную сукенку табачнага колеру, а расчырванелая пані Стаўская мела сёння гэткія прывабныя вочы ды вусны, што памерці можна было, цалуючы гэту прыгожую кабету.

Баюся сурочыць, але, далібог, Стах цэлы вечар пазіраў на яе з вялікаю цікавасцю. Нават не было калі пахваліць новую стужку Гэлюні.

Які быў вечар!.. Як пані Стаўская дзякавала нам за цацкі, як яна саладзіла Вакульскаму гарбату, як яна зачапіла яго некалькі разоў беражком свайго рукава… У мяне з’явілася ўпэўненасць, што Стах будзе прыходзіць як мага часцей, спачатку са мною, потым – без мяне.

Падчас вячэры нейкі злы ці добры дух скіраваў вочы пані Місевічовай на “Кур’ер”.

– Бачыш, Гэленка, – звярнулася яна да дачкі, – сёння баль у князя.

Вакульскі спахмурнеў і замест вачэй пані Стаўскае пачаў узірацца ў сваю талерку. Я сабраў усю адвагу і не без іроніі азваўся:

– Пекнае мусіць быць таварыства ў князя! Строі, галантнасць…

– Не так яно ўсё пекна, як здаецца, – адказала старая. – За строі часта не заплачана, а галантнасць… Напэўна, адна галантнасць у салонах з графінямі ды князямі, а іншая – у гардэробнай з беднымі швачкамі.

(О, як своечасова падтрымала мяне старая сваёй крытыкай.)

“Слухай жа, Стасю,” – падумаў я і пытаюся далей:

– Дык тыя велікасвецкія дамы не надта галантныя са швачкамі?..

– Пане! – махнула рукою пані Місевічова. – Ведаем мы адну краўчыху, якой тыя пані даюць работу, бо яна вельмі ўвішная і бярэ танна. Слязьмі яна ўмываецца, як вяртаецца, бывае, ад іх. Колькі нараканняў і на прымерку сукенкі, і на папраўкі, і на рахункі… А які ў іх тон, якія яны звадлівыя, якія сквапныя… Тая краўчыха кажа (каб мне так добра было!), што лепш мець справу з чатырма жыдоўкамі, чым з адною велікасвецкаю дамаю. Хоць цяпер і жыдоўкі псуюцца, варта якой разбагацець, адразу пачынае гаварыць толькі па-французску, таргавацца ды касавурыцца.

Я хацеў запытацца, ці не апранаецца ў тае краўчыхі панна Ленцкая, але пашкадаваў Стаха. Гэтак ён мяняўся з твару, бедачына!..

Пасля гарбаты Гэлюня з радаснымі воклічамі пачала расстаўляць на канапе свае новыя цацкі, пані Місевічова і я селі пры акне (старую так і цягне да тых вокнаў!), а Вакульскі і пані Стаўская размясціліся на канапе: яна пляла нейкую сетку, а ён з папяросаю.

З-за таго, што старая пачала заўзята апавядаць мне, якім дасканалым кіраўніком павета быў яе муж, я не надта чуў гутарку пані Стаўскае з Вакульскім. А мусіла быць гэта цікавая гутарка, бо вялася напаўголасу.

“Я бачыў пані летась у кармелітаў на Вялікдзень”.