ЛЯЛЬКА

Вярнуўся я дадому з хвораю галавою, шалёны ад злосці на ўвесь свет. За ноч некалькі раз прачынаўся, а калі засынаў, дык сніў, што жыды і праўда купілі нашу краму, а я, каб не памерці з голаду, хаджу па дварах з катрынкаю, на якой напісана: “Злітуйцеся над бедным старым венгерскім афіцэрам!”

Толькі пад раніцу прыйшла мне ў галаву простая і слушная думка: сур’ёзна пагаварыць са Стахам і, калі ён краму, сапраўды, прадае, пашукаць сабе новае месца.

Добрая кар’ера за гэтулькі гадоў службы! Каб чалавек быў сабакам, яго хоць прыстрэлілі б… А так – туляйся чалавеку па чужых кутках, зрэшты, без усялякае пэўнасці, ці не ў канаве давядзецца сканаць…

Мінуў поўдзень, а Вакульскі яшчэ не прыходзіў у краму, дык а другой гадзіне я сам выбраўся да яго. Можа, захварэў?..

Іду я і ў браме таго дому, дзе ён жыве, сустракаю доктара Шумана. Калі я сказаў, што хачу наведаць Стаха, той параіў мне:

– Не ідзі туды, пан. Ён засмучаны, і лепш не чапаць яго. Хадзем лепш да мяне на гарбату… Дарэчы, а ці ёсць у мяне валасы пана?

– Здаецца, – адказаў я, – хутка аддам я пану валасы разам са скураю.

– Пан хоча з сябе чучала?

– Варта. Свет не бачыў гэткага дурня.

– Суцешся, пан, – адказаў Шуман, – ёсць яшчэ дурнейшыя. Але што здарылася?

– Няважна. Але я чуў, нібы Стах прадае краму жыдам… А ўжо да іх на службу я не пайду.

– Што ж, і пан антысемітызмам заразіўся?

– Не. Але не быць антысемітам і служыць жыдам – розныя рэчы.

– А хто ж ім будзе служыць?.. Бо я, хоць і жыд, таксама ў лёкаі да пархатых не пайду. Зрэшты, адкуль у пана такія думкі? Калі крама будзе прададзеная, дык пана чакае цудоўная пасада ў суполцы гандлю з імперыяй…

– Няпэўная гэта суполка, – заўважыў я.

– Вельмі няпэўная, – згадзіўся Шуман. – Занадта мала ў ёй жыдоў і зашмат магнатаў. Але пана гэта не тычыцца, бо… Толькі не выдай мяне, пан, бо гэта сакрэт. Дык вось, пану ні ў галаве павінен быць лёс крамы ды суполкі, бо Вакульскі адпісаў пану дваццаць тысяч рублёў…

– Мне?.. Адпісаў?.. Што гэта значыць?! – крыкнуў я ад здзіўлення.

Мы якраз увайшлі ў кватэру Шумана, і доктар загадаў падаць самавар.

– Што значыць гэты запіс? – пытаў я занепакоена.

– Запіс… запіс!.. – мармытаў Шуман, расхаджваючы па пакоі і расціраючы сабе патыліцу. – Што значыць? Не ведаю. Досыць таго, што Вакульскі яго зрабіў. Відавочна, хоча быць гатовы да ўсяго, як кожны разважлівы купец!..

– Няўжо зноў двубой?..

– Гэ! Не ставала… Вакульскі занадта разумны, каб два разы рабіць адно глупства. Адно пэўна, каханы пане Жэцкі, хто з такою бабаю звяжацца, той мусіць быць гатовы…

– З якою бабаю?.. З пані Стаўскаю?.. – спытаў я.

– Якая пані Стаўская! – кажа доктар. – Тут іншая акула – панна Ленцкая, за якою гэты вар’ят упадае да скону. Ужо і зразумеў ён, што за кветачка, ужо і пакутуе, і грызе сам сябе, але выкараскацца не можа. Горш за ўсё гэтыя запозненыя амуры, асабліва калі здарацца з гэтакім д’яблам, як Вакульскі.

– Зноў нечага нарабілася? Ён жа ўчора быў у ратушы на бале.

– Таму і быў, што яна там была, і я таму быў, што яны абое там былі. Цікавая гісторыя! – прамармытаў доктар.

– Ці не мог бы пан ясней выказацца? – страціў я цярплівасць.

– Чаму не! Да таго ж, усе гэта бачаць, – кажа доктар. – Вакульскі шалее за паннаю, яна з ім вельмі разважліва какетнічае, а кавалеры… чакаюць. Скандал, – працягваў Шуман, пахаджаючы па пакоі ды паціраючы сабе галаву. – Пакуль панна Ізабэла была без гроша ды без прэтэндэнтаў на руку, аніводзін сабака да іх не хадзіў. А як знайшоўся Вакульскі, багаты, з добраю рэпутацыяй ды сувязямі, чуткі пра якія нават перабольшаныя, вакол панны Ленцкае сапраўдны рой утварыўся – і недарэкі розныя, і лядашчыя, і ніштаватыя кавалеры – аж не праціснуцца, гэтак яе абступілі. І кожны ўздыхае, кожны – вочы пад лоб, пяшчоты шэпча, ручку песціць, танцуючы…

– А яна што?

– Пустая кабета! – прамовіў доктар і махнуў рукою. – Замест грэбаваць галотаю, якая да таго ж некалькі разоў ад яе адварочвалася, яна цешыцца іх таварыствам. Усе гэта бачаць, а горш за ўсё, бачыць гэта і Вакульскі.

– Да д’ябла! Чаго ж ён не кіне яе?.. Ужо хто-хто, а ён, хіба, кпіць з сябе не дазволіць.

Падалі самавар. Шуман адправіў слугу, наліў гарбаты і адказаў:

– Бачыш, пан, ён бы яе абавязкова кінуў, каб мог разумна ацэньваць тое, што ў яго перад вачыма. Быў такі момант учора на балі, што ў нашым Стаху абудзіўся леў і, калі ён накіраваўся да панны Ленцкае, каб сказаць ёй пару слоў, я гатовы быў паклясціся, што ён скажа: “Дабранач, пані. Ужо я бачу, якія карты ў пані, дык абгуляць сябе не дазволю!” Гэткі твар у яго быў, пакуль ён ішоў да яе. Але што ж? Панна зірнула, шапнула, кранула за руку, і Стах мой гэткі шчаслівы быў цэлую ноч, гэткі шчаслівы, што… сёння ў лоб стрэліў бы сабе, каб не чакаў яшчэ такога позірку, шэпту, дотыку… Не бачыць, даўбешка, што яна дакладна гэткімі ж позіркамі надзяляе яшчэ з дзясятак іншых, ды яшчэ ў большых дозах.

– Што ж гэта за кабета?