ЛЯЛЬКА

Князь, на просьбу якога ў снежні Вакульскі не пажадаў ахвяраваць пані Кшэшоўскай дзесяць тысяч рублёў, а ў студзені і лютым нават не даў ні гроша на бедных, якімі той апекаваўся, князь на нейкі час страціў прыхільнасць да Вакульскага. Вакульскі прыкра расчараваў князя. Князь думаў – і верыў, што мае права гэтак думаць – нібы чалавек кшталту Вакульскага, калі ўжо раз пераканаўся ў зычлівасці князя, дык мусіць выракчыся не толькі сваіх жаданняў ды інтарэсаў, але нават свайго маёнтка ды ўласнае асобы. Яму павінна падабацца тое, што падабаецца князю, ён павінен ненавідзець тое, што ненавідзіць князь, рабіць толькі тое, што адпавядае мэтам князя, і дагаджаць яму ва ўсім. Тым часам гэты нуварыш (хоць, несумненна, і добры шляхціц) не толькі не збіраўся слугаваць князю, але нават наважыўся на самастойнасць. Не раз ён спрачаўся з князем, а горш за ўсё, нават адмаўляўся выконваць яго пажаданні.

“Шорсткі чалавек… карыслівы… эгаіст!..” – думаў князь і ўсё больш дзівіўся зухаватасці нуварыша.

Збегам абставін, пан Ленцкі, якому ўжо цяжка было рабіць выгляд, што ён не заўважае захадаў Вакульскага адносна панны Ізабэлы, папрасіў выказаць князя сваё меркаванне пра Вакульскага і даць параду.

А князь, нягледзячы на ўсе свае недахопы, па сутнасці, быў чалавекам пачцівым, дык характарыстыкі людзям ён даваў не з адных толькі ўласных упадабанняў, а з улікам меркаванняў іншых.

Таму ён папрасіў пана Ленцкага пачакаць пару тыдняў, “каб сфармаваць думку”, а сам, маючы разнастайныя сувязі ды нешта падобнае да ўласнае паліцыі, шмат чаго даведаўся.

Перш за ўсё ён звярнуў увагу, што шляхта, хоць і з насмешкаю гаворыць пра Вакульскага як пра нуварыша і дэмакрата, паціху, аднак, ганарыцца ім: “Відаць нашу кроў, хоць і прыбіўся да купцоў!”

Калі ж з’яўлялася патрэба супрацьпаставіць некага жыдоўскім банкірам, самыя закаранелыя шляхціцы высоўвалі наперад Вакульскага.

Купцы, а перадусім фабрыканты, ненавідзелі Вакульскага, але асноўныя іх абвінавачванні: “Шляхціц… вялікі пан… палітык!..” – князь, зноў жа, не мог лічыць ганьбаю.

Але самыя цікавыя звесткі атрымаў князь ад законніц. Быў нейкі фурман у Варшаве і ягоны брат дарожнік на Варшаўска-Венскай чыгунцы, якія дабраслаўлялі Вакульскага. Былі нейкія студэнты, якія хваліліся, што Вакульскі дае ім стыпендыі, былі рамеснікі, удзячныя яму за майстэрні, былі гандляры, якім Вакульскі дапамог закласці крамы.

Не бракавала нават (пра што сёстры казалі чырванеючы і з пабожным жахам) кабеты распуснае, якую Вакульскі выбавіў з нэндзы, аддаў да магдаленак і, нарэшце, зрабіў з яе пачцівую кабету, наколькі (казалі сёстры) з гэткае асобы можа быць сумленная кабета.

Гэтыя сведчанні мала таго што здзівілі, але нават застрашылі князя. І адразу ж Вакульскі ў ягоных вачах набыў вагу. Прынамсі, ён быў чалавекам, у якога ёсць уласная праграма. Уга! Ён нават вядзе самастойную палітыку і карыстаецца пашанаю сярод паспалітых…

Дык князь, у прызначаны тэрмін прыйшоўшы да пана Ленцкага, завітаў і да панны Ізабэлы. Ён урачыста абняў яе і сказаў загадкава:

– Шаноўная кузіна, трымаеш ты ў руках нязвыклага птаха… Трымай жа яго і беражы, каб вырас ён на карысць няшчаснаму краю…

Панна Ізабэла моцна пачырванела, яна здагадалася, што гэты нязвыклы птах – Вакульскі.

“Тыран… дэспат!.. ” – падумала яна.

Нягледзячы на гэта, у адносінах панны Ізабэлы да Вакульскага першы лёд быў зламаны. Яна ўжо падумвала выйсці за яго…

Аднойчы, калі пан Ленцкі крыху занядужаў, а панна чытала ў сваім кабінеце, ёй паведамілі, што ў салоне чакае пані Вансоўская. Панна Ізабэла адразу ж выбегла туды і, апроч пані Вансоўскае, убачыла там Ахоцкага, вельмі пахмурнага.

Прыяцелькі пацалаваліся з дэманстратыўнаю чуласцю, але Ахоцкі, здольны бачыць усё навылёт, заўважыў, што або адна з іх, або яны абедзве маюць нейкія прэтэнзіі, зрэшты, невялікія.

“Няўжо наконт мяне?.. – падумаў ён. – Не трэба залішне ангажавацца… ”

– А! І кузін тут! – сказала панна Ізабэла, падаючы яму руку. – Чаму ж такі сумны?

– Павінен быць вясёлы, – заўважыла пані Вансоўская, – бо ўсю дарогу ад банка заляцаўся да мяне і з добрым вынікам. Не рагу Алеі я дазволіла яму расшпіліць два гузікі на пальчатцы ды пацалаваць у руку. Каб жа я ведала, Бела, як ён не ўмее цалаваць…

– Вось як?! – закрычаў Ахоцкі, чырванеючы да саміх валасоў. – Добра! З гэтае хвіліны ніколі ўжо не пацалую ў пані руку… Абяцаю…

– Яшчэ да вечара сёння пацалуеш мне, пан, у абедзве, – адказала пані Вансоўская.

– Ці магу я пайсці павітацца з панам Ленцкім? – урачыста спытаў Ахоцкі і, не чакаючы адказу панны Ізабэлы, выйшаў з салона.

– Прысарамаціла ты яго, – сказала панна Ізабэла.

– Дык няхай не заляцаецца, калі не ўмее. У падобных выпадках нязграбнасць – смяротны грэх. Ці ж няпраўда?

– Калі ты прыехала?

– Учора раніцаю, – адказала пані Вансоўская. – Але два разы мусіла наведаць банк, трэба было яшчэ на склад, потым упарадкаваць рэчы... Ходзіць за мною Ахоцкі, пакуль не знайду каго весялейшага. Калі саступіш мне некага… – дадала яна са значэннем.

– Ізноў чуткі! – прамовіла панна Ізабэла, чырванеючы.