ЛЯЛЬКА

– Перапрашаю!.. У мяне сямнаццаць працэсаў з-за трыццаці дзевяці тысяч рублёў доўгу, калі памяць мяне не падманвае. Але гэта працэсы з-за даўгоў. Сярод іх няма ніводнага, які б я пачаў супраць пачцівае кабеты за крадзеж лялькі… Сярод маіх грахоў няма ніводнага ананімнага пісьма, якое б няславіла нявінную асобу, і ніхто з маіх крэдытораў не мусіў уцякаць з Варшавы, выгнаны хлуслівымі абвінавачваннямі, як гэта здарылася з нейкаю пані Стаўскаю, дзякуючы старанням пані баранесы Кшэшоўскае…

– Стаўская была тваёю каханкай…

– Перапрашаю. Сцвярджаць, што не шукаў яе прыхільнасці, я не буду, але клянуся гонарам: гэта самая шляхетная кабета, якую мне давялося сустрэць у жыцці. Няхай пані не абражаецца за ўсхваленне іншае асобы, і няхай пані мне верыць, нават мае… мае захады яна пакінула без адказу. А я, пані баранеса, маю гонар ведаць кабет, дык… маё сведчанне нешта значыць…

– Дык чаго ты хочаш, муж мой? – спытала пані баранеса цвёрдым ужо голасам.

– Я хачу… бараніць прозвішча, якое мы абое носім. Хачу… каб у гэтым доме шанавалі баранесу Кшэшоўскую. Хачу скончыць працэсы і апекавацца пані… Каб мець магчымасць выканаць гэтыя намеры, я вымушаны прасіць у пані гасціннасці. А калі ўсё будзе ўпарадкавана…

– Пакінеш мяне?

– Пэўна.

– А твае даўгі?

Барон прыўстаў з крэсла.

– Мае даўгі няхай пані не турбуюць, – адказаў ён тонам глыбокага пераканання. – Калі пан Вакульскі, звычайны шляхціц, змог цягам некалькіх гадоў зарабіць мільёны, дык чалавек з маім прозвішчам здолее сплаціць сорак тысяч доўгу. І я пакажу, што ўмею працаваць…

– Ты хворы, муж мой, – адказала баранеса. – Ты ведаеш, я паходжу з сям’і, якая зарабіла свой маёнтак, і таму кажу, ты не зможаш зарабіць нават на ўласнае ўтрыманне. Нават на тое, каб пракарміць самага ўбогага чалавека!..

– Дык пані адмаўляецца ад мае апекі, якую я прапаную па просьбе князя і клапоцячыся пра фамільны гонар?

– Але чаму!.. Займіся ж, нарэшце, мною, бо да гэтае пары…

– Што да мяне, – перапыніў яе барон з чарговым паклонам, – я пастараюся забыць мінулае…

– Ты даўно ўжо яго забыў… Нават не быў на магіле нашае дачкі…

Гэткім чынам барон пасяліўся ў кватэры сваёй жонкі. Ён спыніў працэсы з кватарантамі, былому адвакату баранесы паведаміў, што загадае даць яму бізуноў, калі той выкажацца калі-небудзь без належнае пашаны пра сваю кліентку, да пані Стаўскае напісаў ліст з прабачэннямі і паслаў ёй (аж пад Чанстахову) вялізны букет. Нарэшце, ён наняў кухара і разам з жонкаю склаў візіты розным асобам з таварыства, але спачатку сказаў Марушэвічу – а той разнёс гэта па ўсім горадзе – што калі нехта з дам не з’явіцца з візітам у адказ, барон адразу ж запатрабуе ад яе мужа сатысфакцыю.

У салонах дзікія прэтэнзіі барона выклікалі абурэнне, аднак візіты панству Кшэшоўскім зрабілі, і амаль усе сталі падтрымліваць з імі стасункі.

У сваю чаргу пані баранеса – што з яе боку было довадам надзвычайнае далікатнасці – нічога нікому не кажучы, сплаціла даўгі мужа. З некаторымі крэдыторамі яна сварылася, перад іншымі плакала, амаль усім недадала нейкую суму, спасылаючыся на ліхвярскія працэнты, і хоць злавалася, але плаціла.

У асобнай шуфлядзе яе стала сабралася ўжо пару фунтаў вэксаляў яе мужа, калі здарыўся наступны выпадак.

Крама Вакульскага ў ліпені мусіла перайсці ва ўласнасць Генрыка Шлянгбаўма, а з-за таго, што новы гаспадар не жадаў браць на сябе ані даўгоў, ані вэксаляў ранейшае фірмы, дык пан Жэцкі ў спешным парадку падбіваў усе рахункі.

Сярод іншых даўжнікоў аказаўся і барон Кшэшоўскі, якому ён даслаў напамін пра некалькі сотняў рублёў з просьбаю хутчэй адказаць.

Напамін, як і ўсе гэткага кшталту паперы, трапіў у рукі баранесе, якая замест таго, каб заплаціць, напісала Жэцкаму ў рэзкай форме адказ з намёкамі на шахрайства ды несумленнасць пры пакупцы кабылы і гэтак далей.

Акурат праз дваццаць чатыры гадзіны пасля таго, як гэты ліст быў адпраўлены, дадому да панства Кшэшоўскіх прыйшоў Жэцкі і заявіў, што хоча бачыць барона.

Барон прыняў яго вельмі ветліва, хоць і быў прыкметна здзіўлены, калі заўважыў, што былы секундант яго праціўніка моцна раззлаваны.

– Я прыйшоў да пана з прэтэнзіяй, – пачаў стары крамнік. – Нядаўна я дазволіў сабе даслаць пану рахунак…

– А, так… я нешта павінен панам… Колькі ж?..

– Дзвесце трыццаць шэсць рублёў і трынаццаць капеек…

– Заўтра пастараюся заплаціць…

– Гэта не ўсё, – спыніў яго Жэцкі. – Бо ўчора ад шаноўнае жонкі пана я атрымаў вось гэты ліст…

Барон прачытаў пададзеную яму паперыну, задумаўся і адказаў:

– Мне вельмі прыкра, што баранеса выказваецца гэтак недыпламатычна, але... наконт кабылы яна мае рацыю… Пан Вакульскі (за што я, зрэшты, на яго не крыўдую), сапраўды, даў мне за кабылу шэсцьсот, а распіску ўзяў на восемсот рублёў.

Жэцкі пазелянеў ад злосці.

– Пане бароне, я вельмі шкадую, што гэтак здарылася, але… адзін з нас з’яўляецца ахвяраю містыфікацыі!.. І вось доказ…

Ён дастаў з кішэні два аркушы і адзін з іх падаў Кшэшоўскаму. Барон прагледзеў яго і закрычаў: