ЛЯЛЬКА

– Дык гэта той латруга Марушэвіч?.. Але ж гонарам клянуся, ён аддаў мне толькі шэсцьсот рублёў ды яшчэ распінаўся пра карыслівасць пана Вакульскага…

– А гэта?.. – спытаў Жэцкі, падаючы другую паперку.

Барон агледзеў дакумент з усіх бакоў. Вусны ў яго збялелі.

– Цяпер мне ўсё зразумела, – сказаў ён. – Гэта падробленая Марушэвічам распіска. Я не пазычаў грошай у пана Вакульскага!..

– Тым не менш, пані баранеса назвала нас шахраямі.

Барон падняўся з фатэля.

– Прабач, пан, – сказаў ён. – Ад імя жонкі я ўрачыста прашу прабачэння і, незалежна ад сатысфакцыі, якую гатовы даць панам, зраблю ўсё неабходнае, каб залагодзіць крыўду, учыненую пану Вакульскаму… Так, пане. Я зраблю візіты ўсім сваім знаёмым і заяўлю ім, што пан Вакульскі – джэнтльмен, што ён заплаціў за кабылу восемсот рублёў, і мы абодва сталі ахвярамі інтрыгана Марушэвіча. Кшэшоўскія, пане… пане…

– Жэцкі.

– Шаноўны пане Жэцкі, Кшэшоўскія ніколі і нікога не зневажалі. Маглі памыляцца, але ад няведання, пане…

– Жэцкі.

– Шаноўны пане Жэцкі.

На гэтым размова скончылася. Бо стары крамнік, хоць барон і настойваў, не захацеў больш слухаць апраўданняў і сустракацца з пані баранесай.

Барон, правёўшы Жэцкага, не мог стрымацца, каб у вітальні не азвацца да Леона:

– Гэтыя купцы, аднак, людзі з гонарам.

– Маюць гатоўку, ясны пане, маюць крэдыт, – адказаў Леон.

– Дурань!.. Дык мы ўжо і гонару не маем, як няма крэдыту?..

– Маем, ясны пане, але іншы.

– Спадзяюся, не купецкі!.. – ганарліва адказаў барон.

І загадаў падаць сабе гарнітур для візітаў.

Адразу ад барона Жэцкі накіраваўся да Вакульскага і падрабязна распавёў таму пра махінацыю Марушэвіча, пра скруху барона і, нарэшце, аддаў два фальшывыя дакументы з парадаю звярнуцца ў суд.

Вакульскі слухаў яго з сур’ёзным выглядам, нават ківаў галавою, але глядзеў невядома куды і думаў невядома пра што.

Стары крамнік зразумеў, што няма чаго больш тут рабіць, развітаўся са сваім Стахам і з парога сказаў:

– Я бачу, ты страшэнна заняты, дык лепш адразу даручы справу адвакату.

– Добра… добра… – адказаў Вакульскі, не разумеючы ні слова з таго, што кажа пан Ігнацы.

Якраз у гэты момант ён думаў пра руіны заслаўскага замка, сярод якіх упершыню ўбачыў слёзы ў вачах панны Ізабэлы.

“Якое высакародства!.. Якая далікатнасць пачуццяў!.. Яшчэ не хутка я спазнаю ўсе скарбы гэтае цудоўнае душы…”

Ён па два разы на дзень бываў у пана Ленцкага, а калі не ў яго, дык прынамсі, там, дзе мог спаткацца з паннаю Ізабэлаю, дзе мог бачыць яе і замяніць з ёю хоць пару слоў. Гэтага яму на сённяшні дзень хапала, а пра будучыню ён не смеў і думаць.

“Здаецца, памру каля яе ног… – казаў ён сам сабе. – Ну і што?.. Памру, гледзячы на яе і, можа, цэлую вечнасць буду яе бачыць. Хто ведае, ці будучае жыццё не заключаецца ў апошнім адчуванні чалавека?..”

І ён паўтараў следам за Міцкевічам:

Так да сканчэння свету я прасплю,

А ў Судны дзень, калі затрубяць трубы,

Ты ціха сыдзеш з неба на зямлю,

Каб разбудзіць таго, хто сэрцу любы.

І здасца мне, што не прайшлі вякі, –

Зусім нядаўна я цябе пакінуў, –

Загледзеўся ў вачэй тваіх блакіт

І задрамаў на нейкую хвіліну²³⁸.

Праз некалькі дзён зайшоў да яго барон Кшэшоўскі.

– Я быў у пана ўжо два разы! – абвясціў ён, прымайстроўваючы на месца пенснэ, якое, здаецца, было галоўным клопатам яго жыцця.

– Пан?.. – перапытаў Вакульскі, прыгадваючы раптам аповед Жэцкага і знойдзеныя ўчора на стале дзве візітоўкі барона.

– Здагадваецца пан, чаго я прыйшоў? – працягваў барон. – Пане Вакульскі, ці магу я перапрасіць пана за міжвольна ўчыненую крыўду?..

– Ні слова, бароне!.. – спыніў Вакульскі і абняў яго. – Гэта дробязь. Зрэшты, каб і ўтаргаваў я на панскай кабыле дзвесце рублёў, дык навошта было мне хаваць гэта?

– Праўда!.. – адказаў барон і пастукаў сябе па лбе. – Як мне раней не прыйшла ў галаву такая думка… А, наконт заробку, ці не падказаў бы мне пан хуткага спосабу ўзбагаціцца? Мне неабходна сто тысяч рублёў цягам года…

Вакульскі ўсміхнуўся.

– Смешна пану кузіну (мяркую, магу ўжо пана так называць?). Смешна, але сам пан здабыў мільёны за два гады сумленным чынам...

– Менш, чым за два, – удакладніў Вакульскі. – Але гэта капітал не зароблены, а выйграны. Выйграваў я некалькі дзясяткаў разоў запар, дублюючы стаўку, як шулер, а ўся мая заслуга, што іграў не фальшывымі картамі.

– Дык і тут пашанцавала! – крыкнуў барон, абрываючы пенснэ. – А мне, дарагі кузін, ні на грош не шанцуе. Палову маёнтка я прайграў, другую палову змарнаваў на кабетак і – хоць у лоб сабе стрэль!..

Не, мне ніколі не шанцуе!.. Вось і цяпер. Я спадзяваўся, што гэты асёл Марушэвіч збаламуціць баранесу… Меў бы я тады спакой дома!.. Якая б яна стала паблажлівая да маіх дробных грашкоў… Але што?! Баранеса і не думае мне здраджваць, а таго блазна чакаюць арыштанцкія роты… Прашу цябе, пасадзі яго абавязкова, бо ўжо і мяне нудзіць ад яго махлярства.