ЛЯЛЬКА

Кніжкі мне вельмі спадабаліся, але гэты салон, мушу прызнацца, зрабіў на мяне прыкрае ўражанне. Стась заўважыў гэта і, усміхнуўшыся, адчыніў раптам іншыя дзверы.

Божа міласэрны! Але ж той другі пакой – гэта ж мой пакой, у якім пражыў я дваццаць пяць гадоў. Закратаваныя вокны, зялёная фіранка, мой чорны стол… А каля сцяны насупраць – мой жалезны ложак, дубальтоўка і футарал з гітараю…

– Што гэта, – пытаюся я, – дык мяне ўжо перасялілі?..

– Так, – адказвае Стась, – перанеслі ўсё да апошняга цвічка, нават падсцілку для Іра.

Можа, некаму гэта падаецца і смешным, але мне слёзы навярнуліся на вочы… Бачыў я ягоны суровы твар, смутныя вочы і не да канца ўяўляў сабе, які гэты чалавек здагадлівы і які далікатны. Бо каб жа я калі хоць заікнуўся пра гэта… Ён сам здагадаўся, што будзе мне тужліва без маёй сядзібы, і сам паклапаціўся, каб перанеслі ўсе мае транты.

Шчаслівая была б тая кабета, з якой бы ён ажаніўся (я нават маю яму партыю…), але ён хіба не жэніцца. Нейкія дзікія думкі блукаюць у ягонай галаве, але не пра жаніцьбу, на жаль!.. Колькі ўжо шаноўных асобаў прыходзіла ў нашу краму нібыта купіць нешта, але, насамрэч, у сваты да Стася – і ўсё марна.

Гэткая пані Шперлінгова, мае яна каля ста тысяч рублёў гатоўкаю і бровар. Чаго яна толькі не накупляла ў нас, і ўсё, каб спытаць мяне:

– Што ж, не жэніцца пан Вакульскі?

– Не, пані дабрадзейка…

– Шкада! – кажа пані Шперлінгова ўздыхаючы. – Ладная крама, вялікі маёнтак, але ўсё змарнуецца… без гаспадыні. А каб пан Вакульскі абраў сабе якую-небудзь паважную і заможную кабету, гэта паспрыяла б нават ягонаму крэдыту.

– Залатыя словы, пані дабрадзейка… – адказваю я.

– Adieu! Пане Жэцкі, – кажа яна (пакідаючы ў касе дваццаць, а то і пяцьдзясят рублёў). – Але каб жа пан не прыгадаў выпадкам у размове з панам Вакульскім, што я казала пра жаніцьбу. Бо яшчэ падумае, што старая баба палюе на яго… Adieu, пане Жэцкі…

“Акурат! Якраз і не забудуся расказаць яму пра гэта…”

А сам думаю, што на месцы Вакульскага я б не марудзячы ажаніўся з гэтаю заможнаю ўдавіцаю. Якія формы, Herr Jesäs!..

Альбо такі Шметэрлінг, рымар. Кожны раз, калі з ім разлічваемся, ён кажа:

– Чаму б гэта, пане, пану Вакульскаму, гэта, не ажаніцца?.. Дзяцюк, пане, гарачы, карак, як у быка… Няхай, гэта, пярун, пане, заб’е мяне, я і сам, гэта, аддаў бы за яго дачку, а ў пасаг даў бы ім, пане, на тысяч дзесяць рублёў, гэта, тавару ў год… Ну?

Або такі радца Уроньскі. Небагаты, ціхмяны, але купляе ў нас хоць пару пальчатак кожны тыдзень і кожны раз кажа:

– І як тут Польшчы не гінуць, мой ты Божа, калі такія, як Вакульскі, не жэняцца. Бо гэта ж нават, мой ты Божа! не патрабуе чалавек пасагу, дык мог бы знайсці паненку, якая, мой ты Божа! і на фартэп’яне, і дом дагледзіць, і мовы ведае…

Такія сваты дзясяткамі круцяцца ў нашай краме. Некаторыя маткі, цёткі або бацькі проста прыводзяць да нас паннаў на выданні. Матка, цётка або бацька купляе нешта за рубель, а панна тым часам расхаджвае па краме: то прысядзе, то рукі ў бокі возьмецца, каб звярнуць увагу на сваю фігуру, то выставіць правую ножку, то левую ножку, потым ручкі… Усё для таго, каб злавіць Стася, а яго або няма ў краме, або, калі ёсць, дык нават не глядзіць на тавар, нібы хоча сказаць: “Ацэнкаю займаецца пан Жэцкі…”

За выключэннем бацькоў дарослых дачок, а таксама ўдоваў і паненак на выданні -- больш адважных, падобна, за венгерскую пяхоту -- бедны мой Стах не цешыцца прыхільнасцю іншых. Нічога дзіўнага, настроіў ён супраць сябе ўсіх баваўняных і ядвабных фабрыкантаў, а таксама купцоў, што гандлююць іх таварам.

Аднаго разу ў нядзеляю (рэдка са мною гэта здараецца), зайшоў я ў карчму паснедаць. Кілішак анісаўкі і кавалак селядца ў буфеце, а на стол – порцыя флякаў і куфаль портэру – сапраўдны баль! Заплаціў я амаль рубель, а што ўжо наглытаўся дыму, а што ўжо наслухаўся!.. На гады таго хопіць.

У задушлівым і цёмным, як вяндлярня, пакоі, дзе мне падалі флякі, сядзела пры адным стале шасцёра ягамосцяў. Былі гэта людзі гладкія і добра апранутыя, напэўна, мясцовыя купцы, а, можа, і фабрыканты. Кожны, мяркуючы па выглядзе, меў гэтак ад трох да пяці тысяч рублёў гадавога прыбытку.

Я гэтых паноў не ведаў. Пэўна, і яны мяне таксама, дык падазраваць іх у наўмысным пляткарстве я не магу. Але вось жа! Які збег акалічнасцяў, хто б падумаў! Яшчэ да майго прыходу яны пачалі размаўляць пра Вакульскага. Хто гаварыў, я не бачыў, бо было дымна, зрэшты, я баяўся вочы падняць ад талеркі.

– Кар’еру зрабіў! – казаў нехта басам. – У маладосці прыслужваў такім, як мы, а пад старасць захацеў выслужыцца перад вялікімі панамі.

– Гэтыя цяперашнія паны, – уставіў ягамосць з дыхавіцаю, – гэтулькі ж вартыя, колькі і ён сам. Гэта каб даўней у графскім доме прымалі купчыка, які праз жаніцьбу займеў маёнтак… Смех дый годзе!..

– Жаніцьба – дробязь, – адказаў басавіты голас і крыху папярхнуўся. – Жаніцьба з багатай не ганьбіць. Але гэтыя мільёны, заробленыя на дастаўках падчас вайны, здалёк смярдзяць крыміналам.

– Падобна, што ён не краў, – напаўголаса азваўся нехта трэці.