Ордэн Прамяністых

– Спадзяюся, у нас яшчэ будзе час пазнаёміцца бліжэй… Раскажыце, калі ласка, крыху пра сябе. Я чула, што вы перайшлі мяжу з Заходняй Беларусі. Гэта страшна?

– Пераходзіць мяжу? Вядома, страшнавата, – пасміхнуўся Хлюдзінскі. – Раптам наткнешся на памежніка ці з аднаго, ці з другога боку…

– І тым не менш вы рызыкнулі! Ах, як гэта рамантычна! А скажыце, вы адзін пераходзілі? Не? З кантрабандыстам? А ён таксама застаўся ў нас? Вярнуўся назад, значыць…

Пытанні сыпаліся градам, музейшчык ледзь паспяваў на іх адказваць.

– А як вы з тым кантрабандыстам пазнаёміліся?

У пакоі стала ціха, адказваць на гэтае пытанне Хлюдзінскі не спяшаўся. Урэшце з іранічнай усмешкай ён прагаварыў:

– Мы яшчэ не настолькі блізка знаёмыя, каб я расказваў такія падрабязнасці.

Верацінская пачырванела і паднялася:

– Што ж, мне ўжо трэба ісці, шафёр зачакаўся… Дзякуй, што адказалі на мае пытанні. Можаце не праводзіць мяне.

Махнуўшы рукой, яна выйшла, не парупіўшыся зачыніць за сабой дзверы ў жытло музейшчыка.

Кастрычнік, 1927

– Дзядзька Антон! Дзядзька Антон! – Андрэй Камар заляцеў у памяшканне музея з такім запалошаным выглядам, быццам за ім чэрці гналіся.

У музеі было ціха і амаль бязлюдна, толькі дзве фігуры адарвалі позіркі ад сваіх сталоў і амаль сінхронна павярнуліся да хлопца.

Хлюдзінскі і Берг.

Андрэю быў патрэбны Хлюдзінскі, край як патрэбны. Неабходна было перагаварыць, параіцца, але зрабіць гэта сам-насам. Ён спадзяваўся паклікаць старэйшага сябра прайсціся па вуліцы, каб іх размову не чуў хто-небудзь чужы.

– Малады чалавек, вы прыйшлі па працы ці з асабістым пытаннем? – нібыта падстрэліў яго на ўзлёце сваёй фразай Берг. Юнак спыніўся і разгублена паглядзеў на яго, потым перавёў позірк на Хлюдзінскага.

Тым часам Берг зноў загаварыў павучальным тонам, па звычцы крыху расцягваючы словы на галосных:

– Мяркую, што ў вас асабістая размова з таварышам Хлюдзінскім, так? Вы зможаце яе правесці ў вольны час – напрыклад, у абедзенны перапынак. Пагатоў ён у нас будзе хутка. А пакуль што прашу вас пакінуць памяшканне і не перашкаджаць працоўнаму працэсу.

– Ідзі, Андрэй, ідзі пагуляй крыху, – умяшаўся ў размову Хлюдзінскі. – Таварыш Берг цяпер дырэктар, ён больш адказна ставіцца да працоўнай дысцыпліны…

І тут нарэшце Андрэй зразумеў, што ў кабінеце, куды ён так часта зазіраў, адбыліся змены. Знік старадаўні пацямнелы партрэт магната ў нейкім дзіўным палітоне, што вісеў у куце, каб на яго не падалі сонечныя промні («Гэта Багдан Статкевіч, які даў грошы на будаўніцтва праваслаўнага Куцеінскага манастыра пад Воршай. Бач, мастак рабіў парадны партрэт: намаляваў яго ў парадным кунтушы», – распавядаў калісьці хлопцу Хлюдзінскі, але гэтыя тлумачэнні ў адно вуха Камару заляцелі, у другое вылецелі). Затое за спінай у Берга на сценцы цяпер было прымацаванае пано з залацістай выявай Леніна. Здалёк глянеш – ззяе, блішчыць, а падыдзеш бліжэй – гэта ж са звычайнай саломкі зроблена! Чаго толькі ні прыдумаюць людзі…

Калі Хлюдзінскі змог выйсці на вуліцу ў свой абедзенны час, Андрэй чакаў яго каля ганка.

– Дзядзька Антон, я вас зранку шукаў, але суседзі сказалі, што вас усю ноч не было… Я б не прыйшоў сюды, каб ведаў, дзе вас знайсці.

Вусны Хлюдзінскага здрыгануліся ў ледзь бачнай усмешцы. Візіт Верацінскай напярэдадні дужа ўсхваляваў яго: цела нагадала, што ён яшчэ далёка не стары чалавек і што яго хвалююць не адны толькі музейныя здабыткі. Таму ўсю ноч музейшчык правёў на Маллянскай вуліцы ў адным вясёлым доме ў абдымках маладой жанчыны, якая прадавала за грошы сваё цела. Сказала, што клічуць яе Жазэфіна (безумоўна, хлусіла!) і што з ёй ён даведаецца пра такія глыбіні кахання, пра якія раней і не чуў (а вось тут не падманула, хаця гэткае спароўванне наўрад ці варта было называць высокім словам «каханне». Для іншага яно, для іншага…).

Аднак прызнавацца ў гэтым маладзейшаму прыяцелю ён не збіраўся:

– Ну, як не знайшоў, то цяпер ужо не выправіш… З чым ты так прыляцеў?

– Мяне на допыт вазілі. У Дэ-Пэ-У, – выразным шэптам прамовіў Камар.

– Вазі-ілі? Навошта ж везці, калі ад вашай друкарні там пешшу прайсці ўсяго два крокі? – Хлюдзінскі не мог схаваць здзіўлення. – І пра што ў цябе пыталіся?

– Пра нашыя сустрэчы ў Пашкоўскага. Распытвалі, якія размовы там вяліся.

Хлюдзінскі прысвіснуў і, спусціўшыся з ганка, узяў за плечы юнака, паварочваючы яго ў бок вуліцы:

– Пайшлі пагуляем, і ты мне дарогай усё раскажаш.

І Андрэй расказаў. Пра тое, як яго забралі адразу з працы і агаломшаныя калегі нядобра і падазрона глядзелі, як людзі ў форменных кіцелях вядуць яго, прытрымліваючы пад локці. Пра тое, як старшы супрацоўнік аператыўных даручэнняў Раман Васільчук (напалоханая памяць учэпіста ўхапілася за імя і пасаду чалавека, які вырашаў ягоны далейшы лёс) распытваў пра сустрэчы ў Пашкоўскага – спярша вельмі мякка і далікатна. А калі Андрэй упёрся ў тое, што на тых вечарах гаварылі пра далёкую будучыню чалавецтва, супрацоўнік АДПУ зароў, як укушаны, і тыкнуў яму пад нос пратаколы допытаў Верацінскай: чытай, маўляў…