Палескі дыярыуш дывізіі Серакоўскага

– Вы палякі? – забыўся пра неабходнасць ветлівасці гандляр.

– Не, літвіны. Палякі рушылі гадзіну назад.

Жаўнеры сыходзілі з Ружан, пакідаючы радзіму Сапегаў без абароны. Можа, у гэты раз расейцы не папаляць старыя партрэты і не перап’юць усё віно…

Стрэлка компаса паказвала на поўдзень, на знікаючыя за паваротам спіны.

9 жніўня 1794 года

Хмары з усходу наганялі сонейка. Дождж мінаў гэтыя мясціны больш за тыдзень, абыходзіў бокам палі і рэкі, даючы пораху і кнотам прасохнуць, а людзям загарэць. Нават зараз хмары цягнуліся шэрыя, паўпразрыстыя, не абяцаючы наталіць смагу зямлі. Самае большае – прыб’е пыл, каб чалавечы натоўп не задыхаўся на шляху.

Неба паружавела на захадзе, калі ўланы пабачылі першыя хаты на ўскрайку мястэчка. Вецер прынёс водар свежага хлеба і смажанага мяса. Апошні пераход быў не надта даўгім – гадзіны дзве-тры. Але да гэтага яны пакрылі амаль паўсотні літоўскіх вёрст за паўтара дні. Спалі на зямлі, паклаўшы пад галаву сядло. Коні ледзь рухаліся, засыналі, фыркалі ад вострых шпор і зноў крочылі.

– Янка, чаму мы сышлі?

– Не ведаю, Базыль, не ведаю…

Адступалі доўга. З Ружан іх не хацелі адпускаць.

Гаспадыня палаца прасіла генерала застацца, абяцала адчыніць арсенал і ахвяраваць грошы на патрэбы войска. Але нашто грошы, калі цябе абступілі з усіх бакоў і тыркаюць штыком?

– Нас жа было больш…

– Ведаю, Базыль. Але ты бачыў нашую пяхоту?

– Бачыў…

Добра, калі ў кожнага другога была стрэльба. Шаблі ці дзіды былі ў дастатку, а іншае… Порах ад Слонімскага магістрата знік у чыгунных жэралах гармат пры адыходзе. А да жаўнераў нічога не дайшло. Бойка для звычайнага пехацінца – чаканне смерці. У размовах вайсковых настаўнікаў усё выглядае прыгожа: два палкі стаяць адзін насупраць другога; афіцэр крычыць, першы шэраг робіць стрэл; нешта кажа на сваёй мове камандуючы ворага, і ўжо той бок выпускае рой металёвых пчол; шэрагі мяняюцца, клак, порах, клак, куля, клак, палічка; афіцэр крычыць… Калі порах скончваецца – усе бягуць з шаблямі, сякерамі, штыкамі ці дзідамі. Але насамрэч крычаць усе, афіцэраў не чуваць, добра, калі кожны паспее зрабіць адзін стрэл, а бягуць часам і ў адваротны бок.

– Нас бралі ў кола, Базыль… Ты бачыў сцены горада сам. З любога боку да нас маглі дацягнуцца. Калі б яны перайшлі раку, мы б трымаліся. Калі б яны ўзялі палову дамоў, мы б адбіваліся. Але калі яны зайшлі б нам за спіны… – Янка тузануў пяткай каня, што збіваўся з кроку.

– Не тыраніў бы так моцна жывёлу, дружа. Яна і так усе сілы аддае.

– Я таксама стаміўся… Базыль, я сам не разумею, чаму не выбілі маскалёў з лесу, чаму не насыпалі больш высокія шанцы, чаму не абстрэльвалі з гармат часцей. Конніца ў нас найлепшая з усіх суседзяў, мы з табою гэта давялі за апошні час самі. Памятаеш, як кіяўляне ад нас беглі? Кінь конных на маскалёў – першыя не дабягуць, але астатнія высякуць усіх гэтых паганцаў, зялёных пачвар… Мы адступалі і чулі гукі гармат. Ты чуў?

– Так, Янка. Цяжка было за спінаю чуць гэта…

– Я ўвесь час паварочваўся, – хлопец не слухаў сябра. – Здавалася, што гэта не за раку лятуць ядры, а на нас. А там нашыя! Нашыя! Яны адстрэльваліся, каб мы паспелі сысці. Там застаўся пан Волян са стральцамі, што выратавалі нас. Там засталіся інжынеры, з якімі мы начавалі пад Зэльвай у адным гумне… А мы ідзём, і ніяк не дапамагчы. Хай куляй, хай шабляй…

Соннае мястэчка прыняло жаўнераў у абдымкі сваіх агеньчыкаў. Уланы прайшлі да самага манастыра. Ойча Павел адчыніў браму касцёла для ўсіх жадаючых. Разбіваць лагер было позна, а начаваць пад небам ніхто не хацеў.

Дробныя кроплі дажджу чорнымі плямамі сыпанулі па дарозе. Каб астудзіць людзей і коней, збіць пыл і бруд. Каб войскі маглі сустрэцца. Каб жаўнеры хутчэй забілі адзін аднаго.

10 жніўня 433 года

Месяц змяншаўся. Яшчэ тыдзень таму чалавек мог без паходні блукаць па лесе і бачыць дрэвы, хмызы, птушак, што сачылі за госцем, лясных звяроў і начных істот. Канешне, калі неба не вырашыла зацягнуцца хмарамі. Сёння ноччу магчыма бачыць толькі напрамак. Праз тыдзень Вялікі Воўк даесць месяц, праглыне астатнія кавалкі срэбнага дыска, і на зямлю накінецца цёмная ноч без святла.

Жрэц прачнуўся ад адчування непазбежнасці. Цяжкае, непаразумелае імкненне выйсці на вуліцу, дыхаць, схапіць вядро вады ды піць. Потым легчы ў ложак, варочацца, ізноў выходзіць на свежае паветра і кожным разам намагацца заснуць. Ты ведаеш, што так будзе, калі першы раз расплюшчваеш вочы. Жрэц акуратна зачыніў за сабою дзверы – астатнія ў хаце спалі, не трэба было і ім прачынацца.

У хляве трывожна забляяла каза. Звычайная справа – ноч, цёмна, страшна. Наўрад ці гэта ліс ці іншы драпежнік забраўся ў хлеў, бо сабака добра ахоўвае хату. А калі забраўся – дык такі лёс у жывёліны. Раніцай выкурым злодзея і заб’ём. Добра, калі дзічына ідзе сама да цябе і не патрэбна паляваць.