Палескі дыярыуш дывізіі Серакоўскага

Янка выйшаў з намёта. Дзяды, Дзяды, Дзяды… Нешта варушылася ў падсвядомасці, махала вялікім надпісам перад вачыма. Дзяды… Сланечнік!

21 жніўня 1794 года

Компас паказваў на паўночны ўсход. Стрэлка не бразгатала, як гэта бывае, калі мэта побач, – яна павольна рухалася ад крокаў. Гэта не падабалася Янцэку Сімагліцкаму. Некалькі дзён крама стаяла ў невялічкім мястэчку Бяроза. Дзверы так і не атрымалася правільна наладзіць, таму выхад глядзеў з вежы кляштара ў лес. Гандлю амаль не было, але сядзець без справы было цяжка.

Першы дзень гандляр сачыў за ўланам. Компас добра спрацаваў – Янцэк ледзь не сутыкнуўся лбом з Янкам. Галоўнае, каб злодзей не ведаў, што яго шукаюць… Гандляр сачыў за кожным крокам і дзеяннем, абшукваў месцы. Акуляры амаль не злазілі з носа, а вочы стаміліся бачыць колеры жыцця, кахання, расчаравання, смерці, жніва, дзяцінства, дажджу. Хацелася звычайнага – чырвоных сцен, блакітнага небасхілу, зялёнай зямлі. Кнігі не было. Янцэк нават даў на лапу ахоўніку ўланскага лагера і абшукаў рэчы Ліпініча. Нічога.

Ён пазнаў бы страту адразу. Бо гэта не звычайная рэч – гэта разумная кніга. Ён знайшоў хута стагоддзі таму, калі яшчэ не займаўся гандлем, калі той, паранены, ляжаў на попеле ад сялянскай хаты. Як усе ведаюць, гэтыя істоты робяць больш дрэні, чым карысці. Чалавечыя косткі дагаралі побач… Янцэк забраў істоту да сябе, вылекчыў. Але ў кожнага ўчынку свой кошт. Паўразумная істота, што інстынктыўна шкодзіць наваколлю, пераўтвараецца ў разнастайныя рэчы, вельмі злапамятная. А Янцэку была патрэбна рэч, што будзе памятаць за яго ўсё, хай і са злосцю. Не будзе адчуваць, не будзе разважаць, не будзе афарбоўваць успаміны колерамі пачуццяў. Толькі памятаць.

Калі ўланы з’ехалі з мястэчка, Янцэк вырашыў трошкі пагандляваць. На ручным вазку ён выцягнуў на рынкавую плошчу самае патрэбнае жаўнерам: порах, напоі ды танныя ўпрыгожанні. З прыбыткам было дрэнна, але трэба было чакаць. Нельга далёка адыходзіць ад дзвярэй крамы – можна страціць і яе, і гандлярскі лад жыцця, які так падабаўся Янцэку.

– Пан гандляр, падайце старому на ежу. Тры дні нічога, акрамя чаркі гарэлкі, у роце не было. Злітуйцеся, – падышоў жабрак у шэрым балахоне.

– Прабачце, але Янцэк не займаецца дабрачыннасцю. Хай пан сходзіць да іншых.

Янцэк глядзеў на поўнач, куды паказвала стрэлка компаса. Жабрак сеў побач з вазком гандляра. З-пад даўгога каптура не відаць твару старога. Ён выцягнуў кавалак хлеба з кішэні і прадоўжыў:

– А чаго пан выглядвае? Другі дзень становіцца ў адным і тым жа месцы, хай побач ёсць і лепшыя. Пан кагосьці чакае?

– Гэта не справа пана, – насцярожыўся Янцэк і дадаў: – Тут месца зручнае для гандляра.

– Зручнае, не зручнае… Які смачны хлеб, вы, пане, не ўяўляеце. Каб не той улан, памёр бы я з голаду. Толькі яго дабрата выратавала. Самая смачная ежа – калі яна раз на тыдзень. Эх, а ў мяне няма нават грошай, каб паставіць свечку ў касцёле за спачын таго жаўнера, – працяжна ўздыхнуў стары.

– Як за спачын? Яны ж… – Янцэк нагадаў сябе пра патрэбны добры тон. – Пан, мабыць, жартуе. Бо ўланы сышлі толькі ўчора, а навін пра бойкі не было.

– Хутка і сюды дойдуць. Раніцай ля хаты парахаўніка толькі і размаўлялі, ці чакаць страчаных жаўнераў. Кажуць, заблукалі ў дрыгве. А пан, мабыць ведае, якая твань у гэтых мясцінах. Хто туды трапіць, ніколі не вяртаецца. Эх, шкада хлопца, зусім малады быў…

Янцэк перабіраў варыянты ў галаве. Калі жабрак з белымі вусамі не хлусіць, злодзей знік у балоце, то і кніга… У яе занадта шмат працы было ўкладзена, каб пакідаць у спадчыну моху ды журавінам. Магчыма было б наняць людзей, зладзіць экспедыцыю. Але ён не можа ісці…

– Дык што, пане Сімагліцкі, не жадаеце дапамагчы старому на свечку? – жабрак працягнуў кубак.

– Не, Янцэк гандляр, не мніх.

Жабрак пайшоў шукаць шанцавання ў іншых.

Праз гандлёвую плошчу прайшоў першы полк. Яны пакідалі мястэчка перад ворагам, якога трэба было адцягнуць далей ад сталіцы. Вільня здалася, але засталася Гародня. Ёсць Варшава. Жаўнеры сыходзілі з мясцін, дзе жылі апошнія два тыдні. Яны пакідалі жоўтыя прастакутнікі на зямлі замест намётаў, смецце замест аховы.

Янцэк чакаў.

22 жніўня 1794 года

Дождж ішоў з раніцы. Моцная навальніца збіла кветкі і пустазелле паабапал дарогі, прайшлася па спінах уланскіх коней і знікла на ўсходзе. Замест яе прыйшлі шэрыя панурыя хмары. Сонейка ледзьве прабівалася праз іх, шукала шчыліны. Дробныя непрыемныя кроплі нервавалі ўсё жывое да самага вечара.

Янка прыхіліўся да дрэва. У прыцемках гарадскі жыхар не можа адрозніць дуб ад ліпы, вольху ад клёна. Да і якая была розніца? Гадзіну таму яны выйшлі з Дзядоў, амаль апошнія. За імі павінны былі рухацца толькі конныя атрады палка літоўскай пярэдняй варты. Перад імі – уся пяхота, што стаяла ў мястэчку. Здаецца, простая справа. Дывізія сышла ўчора. Апошнія палкі адыходзілі сёння.