Праведная галеча

Тут кожны самы маленькі пагорачак мае сваё ўласнае імя, якое ведаюць жыхары ўсіх суседніх прыходаў. Колькі людзей праходзіла па гэтых пагорках, прыкідваючы, ці хутка будзе канец гэтага шляху, колькі людзей, адольваючы гэты звілісты шлях па крутых горках, думалі аб родным доме, і штосьці вялізнае і нябачнае гняло іхнія душы. Абапал дарогі цягнецца аднастайны роўны бор, і нават цяжка ўявіць, што такі лес некаму належыць. Тут не зашчабеча птушка, не праскача заяц. Толькі адзін раз нехта паспрабаваў паставіць тут хаціну, але нядоўга вытрываў, каб жыць у гэткім месцы. Дошкі, якімі былі пазабіваныя вокны, з цягам часу пайшлі, нібы сівізною, шэрым старэчым налётам.

І толькі сляпні нястомна раíліся над гарачым, спацелым ад летняй спёкі канём самотнага падарожніка, суправаждаючы яго па ўсёй дарозе ад аднаго прыхода да другога.

Поўдзень. Недзе каля дарогі праз гэтае пустэльнае ўрочышча сядзіць змораны спёкаю Юха Тойвала. Ён выйшаў з Туарылы тры дні таму і вось толькі цяпер дабраўся дасюль. Павольным быў ягоны шлях. Ён заначаваў у Тамперэ на пастаялым двары аднаго свайго знаёмага гандляра, уранні пайшоў на рынак, купіў праснак і падсілкаваўся. А яшчэ ён купіў паўкілаграма кавы, гэтулькі ж цукру, і засталося ў яго восем марак і восем пенні ад той дзясяткі, што даў яму малады Туарыла. Цяжка вырашыць, куды яшчэ іх патраціць. Не пашкодзіла б і крыху выпіць, каб палепшыць настрой, аднак пайсці ў вінную краму яму было ўжо не пад сілу. Бо гэтыя восем марак – вынік ягонага ўрачыстага візіту ў Туарылу, а таму яны ўтрая даражэйшыя, але ўвесь час прыпякаюць і раздражняюць. Дома чакае пара дзясяткаў розных дзюрак, якія трэба залатаць, але на ўсе затычкі васьмі марак не хопіць. Дый каня на іх ніяк не купіш… Вядома, каня… Думка пра гэта заўсёды заканчваецца горкай усмешкаю.

Тут, у глыбокім спакоі верасовай пусткі, Юха можа цалкам пагрузіцца ў сваю адвечную неадольную скруху. Тут няма на каго злавацца, не трэба прыкідвацца хітрэйшым і мудрэйшым, чым ты ёсць. Ён набліжаецца да родных мясцін пасля працяглага падарожжа – паслязаўтра ўранні будзе тыдзень, як ён выйшаў з дому, а такое вяртанне заўсёды робіцца невясёлым, заўсёды на душы ляжыць цяжкі камень, незалежна ад таго, якія няўдачы трапляліся па дарозе. А калі ўсё падарожжа было сапраўды няўдалым, дык старому чалавеку хочацца плакаць, калі ён вяртаецца ў сваю бедную хату. А Юха Тойвала цяпер ужо зусім стары. Ён адчувае, што гэтае падарожжа, самае доўгае за апошняе дзесяцігоддзе, – гэта той высокі падступны парог, за якім знаходзіцца такая нізкая падлога, што, неаглядна пераступіўшы яго, можна паваліцца. А Юха Тойвала пераступіў парог сваёй старасці. І седзячы тут, ён адчувае гэта, бо вяртаецца з часоў свайго дзяцінства, з часоў, калі памірала ягоная маці.

Так прыйшла старасць, а разам з ёй з’явіўся і яе паганы хаўруснік – нячысцік самакапання – і ўпершыню жалезнымі кіпцюрамі ўчапіўся ў безабароннага Юху. Пяць дзён гэтага падарожжа якраз і ёсць кароткі падрахунак усяго ягонага былога, ягоных задумак, намераў і спадзеваў; яны нібыта адсунуліся далёка ў мінулае, а яно ўбачылася больш выразна; і цяпер перад Юхам паўстаюць усе драбніцы былога жыцця – таго самага жыцця, якое не надта лашчыла і песціла яго. Такіх падрабязнасцей вельмі шмат, нават занадта, і калі яны ўсе разам усплываюць у галаве, патрабуючы одуму, хочацца ўцячы ад іх, падняцца і пайсці далей. Такое здаралася і раней. Але цяпер нячысцік ужо моцна трымае сваю здабычу і спакушальна нашэптвае: «Ты стаміўся, дзень такі спякотны, дарога такая далёкая, ты ж выдатна ведаеш, што чакае цябе дома, дык хоць пасядзі як след, ты, хадок па родзічах».

Успамінаючы свае неразумна дзіцячыя спадзяванні, з якімі ён выправіўся ў падарожжа, Юха злосна плюе. Падзёншчына за тыдзень так і не адпрацаваная, а колькі ж цяпер у цябе тых неадпрацаваных дзён? Адпрацоўка на кані не зроблена яшчэ з самай вясны – ты ж прадаў каня і вось толькі цяпер даўмеўся, што другога каня ты ніколі не купіш… Ад тых грошай засталіся тры пенні пасля аптэкі – во яны, ляжаць на дне кашалька. А гэта цягне за сабой чараду яшчэ больш горкіх думак: «Рыйна… Гэта тое стварэнне… З якім ты пражыў усе тыя гады… Каля яе ты ляжаў кожную ноч…» Рыйна – гэта велічэзны ўяўны вобраз, які неадольна пранікае ў ягоны розум… Ён бачыць усе неабдымна брыдкія рысы гэтай жанчыны, ад якіх няма куды падзецца ў гэтай рэальнасці. Рыйна ніякім чынам не залежыць ад яго, ён – ад Рыйны, яны абое залежаць ад жыцця. Нябачныя падсвядомыя патокі на працягу ўсіх цяжка пражытых разам дзесяцігоддзяў злучалі іх, напаўняючы жыццё нечым атрутна кіслым; іхнія нелады і сваркі – гэта нелады і сваркі з самім сабою. Кожнае лета яны разам ходзяць да прычасця, заўсёды спяць пад адной коўдраю, яны ўжо амаль не размаўляюць адно з адным, а моўчкі варочаюцца з боку на бок, крэхкаючы і кашляючы.