Праведная галеча

У старэючым розуме Юхі міжволі пачынаецца працэс – з’ява, якую называюць стварэннем жыццёвага погляду. Пастарэлы Юха нашмат лягчэй навучыўся б лятаць, чым усвядоміць сэнс і значэнне гэтых слоў, аднак для яго ўжо надышоў час одуму, як надыходзіць час асенняга лістападу для дрэва, якое скідае лістоту, не ведаючы, што працэс гэты адбываецца паводле законаў батанікі. Цяпер Юха лічыць, што ён канчаткова зразумеў, што за такая з’ява – жыццё. Гэта нейкае па-вар’яцку кіслае пітво, якога заліваюць у чалавека болей, чым ён можа ператравіць, і праз тое ён толькі знемагае і задыхаецца, нібыта адзін застаўся працаваць у вялізнай пуні, куды дзесяць пар дужых коней бесперапынна вязуць і вязуць цяжкія вазы сена. І гэтак да скону…

Ад думкі пра смерць Юха ўскаквае з абочыны і хуткімі крокамі рушыць далей. Ён ужо стары, яму ўжо споўнілася пяцьдзясят, дык калі і як ён памрэ? Ён не жадае нават спрабаваць уцяміць, што нейкім чынам парвецца заўсёдная сувязь з усім малым і вялікім, са сваімі блізкімі, з усім тым, што існавала з першапачатковага часу… Як гэта?.. Са дня стварэння свету, ну як сказаць іначай, гэта ж нешта… такое… такое ўсёабдымнае. А гэткая сувязь – яна і ёсць увесь свет. Іншыя ж людзі, якія жывуць і паміраюць навокал яго, – гэта адно толькі нязначныя часцінкі тае вялікае сусветнае сувязі… Я таксама памру. А як чалавек расстаецца з душою?.. Бог? Вось яно, сапраўднае месца, дзе павінен быць Бог! Толькі цяпер я ўразумеў, што такое Бог. Ён зладзіць маю смерць належным годным чынам, ён зробіць так, каб гэты незразумелы, шалёны, вялізны і непазбыўны свет не загінуў, калі я памру.

Словамі проста немагчыма перадаць усе гэтыя думкі і ўяўленні, якія нараджаюцца ў галаве ў Юхі. Ён вяртаецца са свайго неразумнага і нікому з жыхароў Туарылы не зразумелага падарожжа. Падарожжа, якое не прынесла ніякай карысці, а толькі падпаліла крылы ягонай мудрасці і вярнула яму разуменне зямных спраў. Так ён рушыць сам-насам са сваімі думкамі і непахісна верыць, што ён і ёсць цэнтрам жыцця, якое змяшчаецца ў ягонай свядомасці, гэтак жа сама, як ён змяшчаецца ў цэнтры нябеснай сферы. Ён адзін ва ўсім свеце вакол яго, сённяшні дзень – гэта нешта накшталт сумесі ўсяго будзённага і святочнага, калі ён, растраціўшы сілы і надзеі, ледзьве цягнецца знаёмымі палеткамі. А родная хата, здаецца, выглядае зусім не так, як звычайна, нібы і яна ўвесь гэты час была ў глыбокім роздуме. Можа, там няма хлеба, дык на тыя восем марак, што засталіся ў яго, можна купіць колькі заўгодна. Вось ты і дома… Толькі нядобрае пачуццё чамусьці гняце тваю душу…

З апошніх сіл Юха адольвае дзве прыступкі ганка, уваходзіць у сенцы, адчыняе дзверы, і ў нос яму б’е знаёмы пах падгнілага дрэва. Рыйна сядзіць на лаўцы і моўчкі (яны звычайна не вітаюцца) шые нейкую белую вопратку. Віле нідзе не відаць.

Незвычайны выгляд хаціны яшчэ больш узмацняе нядобрае пачуццё, якое авалодала Юхам у дарозе. Вось жа, пакуль яго не было, Віле сканаў. Юха вешае на цвік каля дзвярэй сваю кайстру, пашытую з сабачай скуры. Усе маўчаць у чаканні, што хтосьці загаворыць першы. Маўчаць дарослыя, маўчаць дзеці. Потым пачынаюцца раздражнёныя роспыты, і нарэшце даходзяць да галоўнага. Тады пытанні задае толькі Юха.

Юха здымае боты і сурдут. Потым ён моўчкі сядае на ганак. Вечарэе, халаднее. Юха сядзіць у святочна ўрачыстым настроі, і здаецца, што працэс асэнсавання жыцця спыняецца. Смерць Віле – гэта такая вялікая палёгка, што асэнсаванне прыходзіць не адразу. Няўжо тое кіслае пітво, у якім патанае ягоная істота, цяпер расступаецца, і можна вынырнуць на паверхню жыццёвага мора, аддыхацца і пажыць далей?

У такім разе паход у Туарылу набывае зусім іншы сэнс і значэнне. Дзесяць марак за шэсць дзён – гэта зусім нядрэнна, і ўсе непрыемнасці адступаюць і забываюцца. Вось пахаваем хлопчыка, а далей што? Не, застаецца, застаецца застарэлая горыч жыцця, і палёгка тая – толькі кароткачасовае забыццё.

Ва ўсякім разе, смерць хлопчыка зрабіла так, што Юха, седзячы на прыступках ганка, адчуў сябе такім свежым, нібы пасля доўгага здаровага сну. Гэта чуецца ў тых бадзёрых воклічах, якімі ён уціхамірвае дзяцей, што моцна разгуляліся ў двары.

А прырода зноў паціху схіляецца да восені. Ужо ў сярэдзіне лета восень крадзецца ў нетры пакуль яшчэ густа-зялёных лясоў, прабіраецца на панылыя сялянскія нівы. Яшчэ не холадна і ў адной кашулі, яшчэ цямнее старая скура ў выразах лёгкай вопраткі. Цёплае ў жылаватых руках грабільна, цёплы і водар скошанага на пагорках сена, які далятае да самай хаткі.