Праведная галеча

Людзі накшталт Юхі, калі б і вельмі нават хацелі, не змаглі б дакладна сказаць, у чым пагоршылася становішча фінскага «народа», чаму яно стала такім надзвычай змрочным. Пакуль заможныя сяляне-землеўласнікі таўсцелі ды тлусцелі, а паны ў прыходах ніколькі не бяднелі і не марнелі, да тае пары і просты люд не заўважаў, якая занепакоенасць, які адчай панавалі сярод іх. А што ім можа пагражаць? Гэтым часам пачалі ствараць дамашнія школы, і гэта была прыемная задума. Там сядзелі людзі сталага веку, якія паказвалі вялікія здольнасці ў вывучэнні геаграфічных карт Еўропы, а былі і хлопчыкі, якія ўжо заглядаліся на дзяўчат, пакуль бледны і хударлявы настаўнік са слязьмі на вачах распавядаў ім пра гісторыю «радзімы». Неўзабаве гэтыя школы засохлі, як нягеглыя дрэвы, але шмат хто атрымаў добры штуршок, што прабудзіў іхнія мазгі і прымусіў задумацца пра сёе-тое.

Юха не належаў да ліку тых, на каго гэтыя школы зрабілі хоць які-небудзь уплыў. Вядома ж, ён нешта чуў пра такія школы – адна нават была ў іхняй вёсцы, – але, як і шмат хто іншы, ставіўся да гэткіх хітрых штукарстваў з разуменнем, што ўсё робіцца з адной мэтаю: вымантачыць у чалавека грошыкі. Юха быў упэўнены, што дзеля навучання ў дамашнюю школу трэба набываць нейкія «пільеты»-квіткі; іначай на якія грошы гэтыя настаўнікі крухмаляць свае каўняры? І ён адчуваў лагодную задаволенасць сабою за тое, што не ўбачыў карысці ў такіх установах і не даў абкруціць сябе вакол пальца. Вядома, ён не разбагацеў – ну і што з таго? Затое не такі ўжо ён баран безгаловы, каб набываць нейкія там «пільеты» за апошнія пенні.

Так ставіўся Юха Тойвала да патрыятычных памкненняў у гады прыгнёту: ён нібы адчуваў нейкае падступства ў тым, а значыць, і гаварыць не было аб чым. Ён лічыў гэта чымсьці накшталт заснаванага ў сяле моладзевага «аб’яднання», якое паціху цадзіла грошыкі з неразумных парабкаў і служанак.

Гэткім жа чынам Юха не звярнуў ніякай увагі на першую ўсеагульную забастоўку, нічога ў ёй не зразумеў, і мінула яна, не пакінуўшы нават самых нязначных слядоў у ягоным жыцці. Безумоўна, ён чуў, як людзі гаварылі аб гэтых падзеях, – ён не глухі, навошта ж тады яму прычэплены вушы? – але тыя размовы толькі раздражнялі яго. На ягоны погляд, у тым крылася штосьці прайдзісветнае. А словы, якія сказаў Рынэ пасля забастоўкі, Юха запомніў назаўсёды. Рынэ сказаў тады: «Рабочы люд дагадзіў панам».

Атрыманаму праву голасу Юха зусім не надаў ніякага значэння і галасаваць на першыя выбары не хадзіў. Той час – за год да таго, як ён страціў гэтулькі родных, – быў самым цяжкім у ягоным жыцці, жылося яму тады складана як ніколі. Во і няхай гэткаю лухтою займаюцца тыя, у каго справы ідуць лепей. А з усяго таго хлеба ў хаце болей не стане.

Пасля вялікай забастоўкі рабочы рух у Фінляндыі шпарка рушыў наперад; замітусіліся палымяныя агітатары, ствараліся аб’яднанні і хаўрусы, газеты самааддана распальвалі полымя. Праз тры гады пасля вялікай забастоўкі Юху Тойвалу лічылі скончаным «тэмакрат-тыем», якім ён, магчыма, і быў напраўду. Але, як бы гэта ні было неверагодна, ні ўсеагульная забастоўка, ні поўныя натхнення агітатары, ні газеты не мелі да таго ніякіх адносінаў. На роўна пастрыжанага, амаль злыселага Юху ўздзеяння яны не аказалі ні на макавае зерне. Цягнуцца са свайго дальняга торпа ў вёску на сходы агітатараў ён не хацеў. Праўда, газету ён атрымліваў і спачатку нават чытаў усё запар – ад неверагодных аповедаў пра тое, як дзяруць з беднякоў па сем скур жорсткія эксплуататары, да шлюбных аб’яў. Аднак пасля смерці Хілту разбіраць па складах газетныя радкі ахвота ў яго знікла, дый, праўду кажучы, усю тую пісаніну ён лічыў пустымі байкамі.

Вечарам таго дня, калі прынеслі вестку аб смерці Хілту, Юха доўга ляжаў у ложку і ніяк не мог заснуць. Ён успамінаў Хілту, думаў, ці вінаваты ён у тым, што яна пайшла з дому. А вось думак аб смерці дачкі ў яго не было. Цьмянае святло месяца запаўняла хату, чулася ціхае дыханне Лемпі і Марці. У такія хвілі, калі ўздзеянне думак і месца слабее, нават самы прыземлены розум лёгка пашырае абсяг разумення. Амаль шасцідзесяцігадовы стары земляроб, у якога памерлі жонка і дзеці, міжволі пачынае думаць аб сваёй смерці, а найперш пра тое, колькі яму яшчэ засталося жыць. Бяжыць за гадзінаю гадзіна, стары вымае з рота тытунёвую жвачку, зноў кладзе яе назад, устае папіць і зноў кладзецца ў ложак. Сон не прыходзіць, Юху здаецца, што ён ляжыць у пустой хаце, а па кутах вольна гудзе вецер. Гэтыя двое дзяцей, што спяць тут у цішыні, жахліва далёкія і чужыя яму істоты. Яны выпадкова з’явіліся на гэтым свеце, іх нараджэнне нікога не ўзрадавала, а маці, пакідаючы дом, проста забылася на іх.