Праведная галеча

Калі потым на адпрацоўцы ў гасподзе Юха зноў завёў такія доўгія размовы аб дэмакратыі, гаспадар злосна гыркнуў: «Заткні ляпу! Тут толькі я магу несці што захачу!» «Ну, гэта мы яшчэ пабачым», – адказаў Юха ўжо цішэйшым голасам.

І сапраўды, неўзабаве «пабачылі»; інакш чаму ж тады ўранні на пачатку лета Юха Тойвала ішоў не адпрацоўваць свае абавязковыя дні на гаспадара, а кіраваўся да Рынэ? Бо цяпер па ўсім прыходзе ідзе вялікая забастоўка. Маслабойня да апошніх дзён працавала, але цяпер стаіць і яна. Паглядзім, як цяпер гаспадары будуць супраціўляцца. Юха ідзе туды, нібы ў царкву – з добрым выглядам звонку і выдатным настроем у душы. Мужнае пачуццё ўпэўненасці і бяспекі напаўняюць ягоную істоту. Ён аглядае нівы вакол вёскі, успамінае, каму яны належаць, і міжволі ўсміхаецца. Учора ён з іншымі забастоўшчыкамі хадзіў пасачыць за штрэйкбрэхерамі, і сёння палеткі выглядаюць неяк па-новаму. Раней выгляд зялёных парасткаў на нівах нагадваў аб гаспадарах і ягоных зачыненых свіранах, а гэтым вясновым днём усё напамінае пра тое, што справа працоўнага люду ідзе наперад. Усё багацце гэтай раўніны быццам злілося ў адзінае багацце.

Гаспадар на возеры ставіць мярэжы і бачыць, як Юха ідзе дарогаю, якою ганяюць гавяды ў лес. Адлегласць паміж імі такая вялікая, што гаспадар можа адкрыта глядзець на гэтага старога селяніна, якога ён ведае лепей, чым хацелася б. Ён такі стары, такі бедны, такі непраглядна цёмны і дурны, што гаспадар не можа ненавідзець яго: гэта супярэчыць усім ягоным пачуццям. Але гаспадар не можа іначай, хоць у стараннасці таго чалавека ёсць нешта пакутлівае і безнадзейнае. Справа, розгаласам якой цяпер поўняцца дні, – гэта нешта асобнае; вядома, становішча трывожнае, але гэта і штосьці такое, перад чым нават самыя глыбокія чалавечыя пачуцці схіляюцца ў пакорлівай згодзе. Бываюць хвілі, калі хочацца пагрузіцца ў гэты магутны грамавіты паток часу, але як толькі ўбачыш калматую бараду і прыдуркаватыя вочкі такога вось старога брыдкага Юхі, дык адразу цябе скаланае ад ягонага мярзотнага выгляду, і тады прачынаецца нянавісць, і, хутчэй за ўсё, гэта – нянавісць да сваіх жа супярэчнасцей.

Такія маленькія супярэчнасці віруюць у душах людзей, выклікаючы агульную напружанасць, якая поўніць паветра гнятлівым пачуццём у гэты летні дзень рэвалюцыі. Гэтая напружанасць выліваецца ў масавыя сцэны, якія разыгрываюцца ў двары маслабойні. Адтуль чуюцца крыкі і гучны гоман; у людзей з большай групы напружаныя падбародкі і позіркі, у меншасці – злосныя і калючыя. Так праходзіць палова дня, потым натоўп рассейваецца; на сёння прадстаўленне скончана. Калі надыходзіць вечар, у шмат якіх дамах пачынаюць абмяркоўваць падзеі дня. Пра тое, чыя праўда і хто вінаваты, гаворкі больш няма – затое з вялікімі жарсцямі апісваюцца кожны крок і кожнае слова ўзаемна варожых груп. А калі сонца садзіцца, найбольш заможныя жыхары старанна зачыняюць дзверы сваіх абшытых дошкамі, добра пафабаваных дамоў. У пакоях тых вялікіх дамоў, у зарослых травой дварах усё яшчэ зберагаюцца надзейная ўтульнасць ды спакой мінулых часоў.

Але па прасёлках і вуліцах вёскі рухаюцца нейкія цёмныя постаці. Пабліскваюць агеньчыкі папярос, час ад часу чуецца гучны смех. З аднаго боку набліжаюцца тры маладыя служанкі ў аднолькавых белых хусцінках. Да іх далучаюцца трое мужчын, і ўсе яны разам ідуць да маленькай хацінкі, дзе раней гандлявалі белым хлебам ды ліманадам. Так у двары збіраецца больш за дзесяць чалавек, і ніводзін з сяброў айчыны ніколі не зможа даведацца, што ж там адбываецца.

А гэта тыя ж самыя людзі. Юха Тойвала нічога пра тое не ведае. Ён увесь дзень шчыраваў з імі, і вось цяпер увечары, ледзь жывы ад стомы, ён цягнецца ў сваю лясную глухамань. У ягонай душы больш няма месца падазронасці і дробязным прыдзіркам; апошнімі днямі ён нават не выступаў у ролі прарока дэмакратыі. Цяпер ён бачыць толькі гаспадароў з іхнім супрацівам. Гэткі стан ягонай душы больш зразумелы і разумны, ён у поўнай сугучнасці з бурнымі хвалямі часу. Стары Юха жыве толькі духам рэвалюцыйнага лета.

А рэвалюцыя працягваецца, пашыраецца і мацнее. Штораніцы пошта прыносіць звесткі пра тое, што гэты рух з Хельсінкаў распаўсюджваецца па ўсёй краіне. Гэта цудоўнае лета фінскай беднаты. Цэлымі тыднямі не відаць буржуазных газет, якія толькі хлусяць і спрабуюць выступаць супраць праўды працоўнага люду. І нічога дзіўнага, што цяпер гаспадар выходзіць на жніво разам з усімі і сам ставіць у бабкі снапы, задыхаючыся ад нянавісці. Амаль што з асалодаю падзёншчыкі глядзяць на ягоную бяссільную злосць, калі па паўтары гадзіны сядзяць на полі і востраць свае сярпы. Ад ранейшай працы навыперадкі не засталося і следу. Гэта бядняцкае лета 1917 года. Свабодны, з паднятаю галавой, шыбуе ўпэўнена падзёншчык па летніх дарогах, і торпар з большым замілаваннем глядзіць на землі свайго торпа, адкуль даносіцца подых будучай радасці…