Авантуры Вырвіча, Лёдніка і Чорнай Меланхоліі

— Мяне твой турак таксама абыграў! I ты запэўніваў, што справа ў хітрым механізме, які мудрэйшы за чалавека!

Гэта механік у лапухі быў пацэліў — манарха пакрыўдзіў.

— А вось і разгадка ўсёй хітрамудрасці...

Радзівіліха ўрачыста махнула рукой — і ў пакой закацілі яшчэ адно ў гэтай гісторыі крэсла на колах, у якім сядзеў дзіўны чалавек... Хутчэй, палова чалавека. У яго не было ног і адной рукі, дый пры наяўнасці ўсіх канечнасцяў пан заставаўся б зусім шчуплым i малым, як дзіця, хоць і з маршчыністым стамлёным тварам.

Кемпелен выцер рукой лоб.

— Назавіся ягонай імператарскай мосці! — запатрабавала Тэрэза Радзівіл.

Чалавечак не выяўляў боязі, падобна, яму было ўсё адно, што з ім адбываецца, — а чаго яму яшчэ баяцца?

— Пан Варонскі, ваша імператарская мосць. Шляхціц Плоцкага ваяводства. Пасля Варшаўскага сойма, на якім падзялілі маю няшчасную краіну, біўся на вуліцы са здрайцамі. Паранены ў абедзве нагі i руку. Лячэнне было няўдалым. Гасподзь вырашыў, што мне трэба надалей жыць у гэтым свеце. Але я прысягнуў, што добраахвотна не стану паказвацца на людзі ў такім жаласным выглядзе.

Тонкі голас калекі гучаў стамлёна і спакойна... Пранцішу страшэнна зрабілася шкада гэтага пана, мяркуючы па ўсім, адважнага патрыёта. А пані Тэрка працягвала допыт:

— Што звязвае вас, пан Варонскі, з баронам Кемпеленам, тут прысутным?

Чалавечак перавёў позірк на збялелага механіка.

— Мне няма чаго хаваць, вашыя мосці. Барон знайшоў мяне ў самым бядотным стане ў пансіёне... Даведаўся, што я добры шахматыст, і прапанаваў працу. Гледзячы на мяне, прыдумаў машыну, з дапамогай якой я змагу паказваць сваё майстэрства, застаючыся невідочным.

Пані Тэрка падала знак. Двое лёкаяў падбеглі да стала, за якім сядзеў турак, і адкрылі пярэднія панэлі. Паказаліся складаныя механізмы, колцы, падважнікі, спружыны...

— Дзе ж ты змяшчаўся? — са шчырым здзіўленнем спытаў імператар. — Кемпелен і раней паказваў нам начынне гэтага стала, і ніхто цябе не знайшоў.

— Вось там яшчэ дошка адчыняецца.... — паказаў адзінай рукою пан Варонскі. — Націсніце на бліскучы цвік...

Сапраўды, у стале збоку ўтварылася невялікая ніша. Зразумела, звычайны чалавек нізавошта там не змясціўся б...

— За рухамі фігураў я назіраў з дапамогай магнітаў, прымацаваных знізу дошкі... Сам перастаўляў фігуры вось тымі падважнікамі...

Нават Кемпелен разумеў, што злавацца на няшчаснага калеку дарэмна.

Імператар ажно ўстаў з фатэля, каб самому выпрабаваць сакрэты аўтамата. Схіліўся, крануў нейкі стрыжань пад стальніцай — рука турка паднялася, потым узялася за пешку... Кемпелен сапраўды быў таленавітым механікам. Настолькі складаным аўтаматам кіраваць было надзвычай лёгка, хоць бы і адной рукой. Але цяпер для Ёзафа Габсбурга самым істотным было тое, што яго дзёрзка падманулі.

— Пана Варонскага — за наш кошт змясціць у лепшы пансіён для ўбогіх. А цябе, Кемпелен, у турму.

— I ягоны асістэнт вінаваты! — паспешліва нагадала пані Тэрка. — А бацька гэтага маладога злыдня — вось ён, доктар Лёднік, прыехаў шпегаваць з дапамогай сынка!

Пранціш з адчаем агледзеўся — патрапілі як мухі ў смалу... Карусь кінуў чырвоную падушку на паркет i сунуў куфэрак за пазуху, рыхтуючыся бараніцца... Дзівак, гэта што мурашка супраць капыта.

— Усю банду арыштаваць і дапытаць! — імператар рашуча развярнуўся. — Падумаць толькі, у такія сумныя, жалобныя дні — і насмеліліся лезці са сваім круцельствам!

Канцлер пакорліва схіліў галаву, рыхтуючыся як найлепей выканаць загад новага ўладара.

Ну, ці на кані, ці пад канём...

— Ваша імператарская мосць! — Вырвіч кінуўся на калені. — Дазвольце давесці, што аўтамат пана Кемпелена дзейнічае і без чалавека ўнутры! Дазвольце турку зараз жа сыграць партыю ў шахматы! Вось... з гэтым жа панам Варонскім!

Габсбург спыніўся, нейкая зацікаўленасць адбілася на бляклым ягоным твары. Каўніц прыўзняў светлае брыво, а пані Тэрка не стрымала зласлівага смяшка.

— Мой імператар, не слухайце. Гэта немагчыма. Праўда, пан Варонскі?

— Я ведаў толькі сваю справу, бачыць Госпад, — азваўся аднарукі шахматыст.

Між тым Кемпелен ледзь чутна, але дужа злосна прашаптаў Вырвічу на вуха:

— Пан хоча зусім нас загубіць?

Вырвіч заспакаяльна сціснуў ягоны локаць.

— Даверцеся нам.

Імператар, як Пранціш і разлічваў, вырашыў не губляць магчымасці трохі пабавіцца на тле бясконцай жалобы, і Кемпелен, намагаючыся выглядаць упэўнена, пачаў нешта напраўляць у сваёй машыне, хоць, падобна, сам не разумеў што і навошта. Пранціш падсунуўся да Лёдніка:

— Зможаш поглядам шахматныя фігуркі рухаць?

Бутрым збялеў і напяўся.

— Толькі не гэта... Грэх...

Вырвіч так і баяўся, што наравісты доктар адмовіцца ўжываць сваё таемнае ўменне.

— Хочаш, каб сына ў турме згнаілі?

Бутрым зірнуў на Алеся, перахрысціўся... Прыкінуў нешта, прыжмурыўшыся, прашаптаў, амаль не размыкаючы вуснаў:

— Д-добра... Магу паспрабаваць. Але ў шахматы мне не выйграць.

— Нічога. У нас ёсць майстар.